در دو دهه‌ی اخیر رایانه‌ها جایگاه خود را در میان ادارات، مؤسسات، سازمان‌های دولتی و غیردولتی باز کرده‌اند. رفته‌رفته با گذر زمان سیستم خودکار رایانه‌ای جایگزین سیستم سنتی گردش کار شده است ولی برخلاف ادعای اندیشه‌ورزان و اندیشمندان که همواره از نو شدن سخن می‌گویند، هنوز از مباحث ادله‌ی دیجیتال و سایر مباحث مرتبط با علوم و فناوری نوین در دانشگاه‌های ما خبری نیست و همچنان در دانشگاه‌ها مباحث ادله دیجیتالی وجود نداشته و اسناد و ادله الکترونیکی اعتبار ندارند و هیچ مقاله و یا کتابی در این زمینه و زمینه‌های مشابه منتشر نشده است.
در این مقاله جهت آشنایی، مختصری از نکات مقدماتی مرتبط با ادله دیجیتال را شرح می‌دهیم.
فهرست عناوین
تعریف ادله دیجیتالی
هر داده، نرم‌افزار و یا سخت‌افزار الکترونیکی که توانایی کشف جرم، دفاع و یا استدلال قضایی در راستای اثبات ادعا را داشته باشد، دلیل و یا ادله الکترونیکی به حساب می‌آید. امکان دارد این اطلاعات به صورت اسناد کاغذی وجود نداشته باشند ولی همچنان می‌توانند نقش مؤثری در فرایند تعقیب کیفری و یا دادرسی ایفا نماید. با توجه به توسعه و گسترش فناوری الکترونیک، مخصوصا فناوری اطلاعات و ارتباطات این اسناد، یکی از ابزارهای مهم در زمینه حقوق محسوب می‌گردد.
اهمیت ادله دیجیتال
با گسترش استفاده از فناوری رایانه‌ای در زمینه مدیریت اطلاعات و همچنین افزایش بهره‌وری از سیستم‌های رایانه‌ای به جای پرونده‌های کاغذی، اطلاعات همچون ذخایر ارزشمندی در رایانه ایجاد می‌شوند که استناد به آن‌ها حائز اهمیت خاصی است. کشف ادله دیجیتال را کشف رسانه‌ی الکترونیکی (Electronic media discovery) نیز می‌گویند.
اخیرا در کشورهای توسعه‌یافته در زمینه پرونده‌های مختلفی همچون آزار جنسی، نشر غیرمجاز، کلاهبرداری، اثبات ارتباط قربانی و متهم در موضوع قتل عمدی، ادله‌های دیجیتال جزو مهم‌ترین و برجسته‌ترین منابع محسوب می‌شوند. اطلاعات بسیاری وجود دارند که در ادله دیجیتال یافت می‌شوند ولی در جای دیگر آن‌ها را نمی‌توان یافت. همچنین مطالب تایپ شده‌ی بسیاری نیز وجود دارند که به چاپ نرسیده‌اند. دلایل الکترونیکی زیادی نیز وجود داشته که با توجه به مهم بودن موضوع، خوانده از وجود آن آگاه نبوده است.
به عنوان مثال در هنگام کار با نرم‌افزارهای زیادی ممکن است که لاگ فایل‌هایی (log files) ایجاد شوند که انواع مختلفی از اطلاعات بدون اطلاع کاربر ثبت شده و یا ممکن است که کسی فکر کند با حذف یک پیام الکترونیکی در شبکه، کلیه‌ی اطلاعات آن را از بین برده است، اما نسخه‌های دیگری از آن پیام در گره‌های دیگر شبکه وجود دارند. ادله‌ی دیجیتال یا الکترونیکی تنها به رایانه‌ها ختم نمی‌شوند و تمام اطلاعات قابل کسب از دستگاه‌های الکترونیکی همچون تلفن همراه، دورنگار، پیجر تلفن، پیغام‌گیر تلفن، پیام‌های الکترونیکی و غیر آن را نیز شامل می‌شود.
اسناد الکترونیکی
سند (الف) در حقوق در واقع نوشته‌ای است که در مقام دعوی یا دفاع قابل استناد باشد (مطابق با ماده۱۲۸۴ق.م و ماده‌ی ۳۷۰ به بعد آیین دادرسی)، سند (ب) مطلق دلیل است که شامل اسناد مکتوب، ملفوظ و یا مرادف مدرک می‌باشد، به عبارتی سند کتبی نیز به کار برده می‌شود که تلویحا از وجود سند غیر مکتوب حکایت می‌کند. با توجه به اینکه شیوه‌های نوین کتابت ما، نگارش رایانه به شمار می‌روند، سند رایانه نیز وارد تعریف می‌شود. بنابراین از نظر تحدید قانونی، منعی برای لحاظ اسناد الکترونی وجود ندارد. در کشورهای دیگر اسناد رسمی بیشتری با توجه به امضای دیجیتال و ثبت دیجیتال به عنوان سند رسمی محسوب می‌شوند و بدیهی است که اسناد الکترونیکی در حقوق آن کشور جایگاه ویژه پیدا نکرده است.
در حقوق کشورهای دیگر سند در دایره مصادیق گسترده‌تری وجود دارد، برای مثال در قوانین انتاریو در واقع سند اطلاعاتی است که به هر وسیله ثبت و یا ضبط شده باشد و یا در قوانین فدرال ایالات متحده سند به داده‌هایی گفته می‌شود که از راه‌های الکترونیکی و یا مغناطیسی ضبط شده‌اند.
روش‌های یافتن ادله دیجیتال
پس از مشخص شدن اینکه باید مدارک و اسناد را نزد چه کسی و در چه افزاری جستجو نمود، احتمال بالایی وجود دارد که افزار‌های الکترونیکی آن اشخاص باید به مقام قضایی تحویل داده شود و مراحل قانونی برای بررسی آن‌ها انجام شود. آن افزارها توسط کارشناس ادله دیجیتال در محل و یا در صورت داشتن کار زیاد در آزمایشگاه کارشناسی، مورد بررسی تخصصی قرار می‌گیرد. در ادامه به برخی از مواردی که ممکن است توسط کارشناسان مورد بررسی قرار گیرد، اشاره شده است:
- رایانه
- دیسکت
- تلفن‌همراه
- منشی تلفنی
- شماره‌‌یاب تلفن یا Caller ID
- ضبط صوت
- نرم‌افزارها
- پیجرهای تلفن
- پست الکترونیکی
- نوارهای کاست رایانه
- لوح‌های فشرده
- دیسک‌های سخت
- کارتریج‌ها
- CMOS رایانه
- لاگ‌فایل‌های نرم‌افزارها
- کوکی‌های اینترنت Cookies
- فایل موقت اینترنت یا Internet Temporary File Cookies
- تاریخچه اینترنتی History
- رایانه‌های دیگر شبکه از جمله سرویس‌دهنده‌ی شبکه
- پیام‌های الکترونیکی نرم‌افزار شبکه
- جعبه‌ی سیاه
- بانک‌های اطلاعاتی
- پراکسی‌ها
دسترسی به اطلاعات پنهان
در بیشتر اوقات اطلاعات مورد نظر ما در رایانه قابل مشاهده و بررسی نیست و یا به روش مألوف ساماندهی نشده است. باید با روش‌های مختلفی نسبت به کشف آن اطلاعات اقدام نمود. در ادامه به برخی روش‌های مؤثر در یافتن اطلاعات پنهان فهرست‌وار اشاره شده است:
- جست‌وجو در قسمت‌های مختلف رایانه
- فایل‌های پنهان و یا hidden
- فایل‌های حذف شده
- مدیر چاپ
- بررسی وبگاه‌ها
الزام به تربیت کارشناسان ادله الکترونیکی
به دست آوردن و حفظ ادله دیجیتال یکی از ده‌ها تخصصی می‌باشد که آموزش و تربیت کارشناسان آن، باید با عنایت و همت دستگاه قضایی صورت گیرد. با توجه به ورود رایانه در تمامی عرصه‌های کشور ما، طبیعتا بخش مهمی از زندگی افراد و نهادهای جامعه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. بنابراین بر زندگی قضایی مردم همچون کارشناسان ادله و کارشناسان جرایم رایانه‌ای و دستگاه قضایی تأثیرگذار خواهد بود.
نتیجه گیری
ابزارهای دیجیتال مانند رایانه در بخش مهمی از زندگی افراد جامعه تأثیرات مهمی دارند و همچنین بررسی روابط قضایی مردم را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. یکی از موارد مرتبط با مسائل قضایی، ادله الکترونیکی یا دیجیتال است که بررسی، کشف، حفظ و ارائه آن نیازمند به تخصص و آموزش ویژه می‌باشد.
