جرایم رایانه ای؛ بررسی ماده 729 و…، مراحل شکایت در دادسرای جرائم رایانه‌ای
مقدمه‌ای بر جرایم رایانه‌ای
۷۲ درصد از کاربران اینترنت در 5 سال اخیر دست‌کم یکبار در دام جرایم رایانه ای افتاده‌اند؛ 68 درصد از سازمان‌ها در جهان در سال گذشته حداقل یک حمله سایبری جدی را تجربه کرده‌اند؛ این آمارها ابعاد چالش جرایم رایانه ای را فراتر از مرزها نشان می‌دهد.
آماری که نه فقط بیانگر گستردگی مشکل، بلکه نشان‌دهنده تغییری بنیادین در ماهیت امنیت و حقوق در عصر فناوری است. امروز، دیگر جرایم رایانه ای محدود به نفوذ به ایمیل یا سرقت یک رمز عبور ساده نیست. اکنون باج‌افزارها شرکت‌ها را فلج می‌کنند، هویت‌های جعلی در چند دقیقه ساخته می‌شوند و داده‌های حساس میلیون‌ها انسان تنها با یک ضعف نرم‌افزاری قابل افشا هستند.
ورود اینترنت اشیاء، خودروهای خودران و ابزارهای پزشکی متصل، بُعد تازه‌ای به جرایم رایانه ای بخشیده است. نفوذ به یک دستگاه تنظیم‌کننده ضربان قلب یا تغییر مسیر یک خودروی متصل، نه‌تنها مسئولیت کیفری سنگین دارد بلکه می‌تواند تهدیدی جدی برای جان افراد باشد. لذا به نظر می‌رسد در دهه آینده باید همچنان شاهد تحولات بیشتر در نوع و نحوه ارتکاب جرایم حوزه فناوری و نیز فضای سایبر باشیم.
در ایران نیز رشد تصاعدی پرونده‌های مرتبط با جرایم رایانه ای، از فیشینگ و کلاهبرداری اینترنتی گرفته تا نفوذ پیشرفته به سامانه‌های حیاتی، حکایت از نیاز فوری به رویکردی یکپارچه میان نهادهای قضایی، فنی و آموزشی دارد.
تعریف و دسته بندی جرایم رایانه ای
تحولات سریع فناوری و ظهور فضای مجازی، ساختار سنتی ارتکاب جرم، کشف جرم، رسیدگی کیفری و اجرای مجازات را دگرگون ساخته است. امروزه، بخش بزرگی از جرایم دارای ابعاد رایانه‌ای یا سایبری هستند؛ از کلاهبرداری‌های آنلاین و فیشینگ گرفته تا نفوذ به سامانه‌های حساس و جاسوسی سایبری. در چنین شرایطی، نظام‌های قضایی برای حفظ امنیت، عدالت و حاکمیت قانون، ناگزیر از تطبیق قواعد آیین دادرسی کیفری با اقتضائات نوین فناوری هستند.
جرایم رایانه ای در ادبیات حقوقی ایران، هر رفتاری را شامل می‌شود که با استفاده از رایانه، شبکه یا ابزار دیجیتال انجام می‌پذیرد و منجر به نقض قانون می‌شود. محدوده این تعریف، شامل سرقت داده، جعل هویت، انتشار محتوای ممنوع، نفوذ غیرمجاز به سامانه‌ها و حتی تخریب زیرساخت‌های حیاتی می‌شود.
این تعریف شامل نفوذ غیرمجاز، تخریب یا دستکاری داده‌ها، سرقت اطلاعات، و انتشار محتوای مجرمانه می‌شود. نکته مهم این است که قانونگذار جرایم نوظهور مانند سوءاستفاده از داده‌های بیومتریک یا جعل محتوای هوش مصنوعی را نیز در قالب تفسیرهای موسع جای داده است.
قلمروهای سه گانه جرایم رایانه ای
الف) جرایم علیه محرمانگی داده‌ها مانند سرقت پایگاه داده و شنود غیرمجاز.
ب) جرایم علیه تمامیت و دسترسی‌پذیری شامل حملات DDoS و تخریب عمدی داده‌ها.
پ) جرایم محتوایی که به انتشار یا تولید محتوای غیرقانونی مربوط است.
هریک از این دسته‌ها از نظر حقوقی، مواد قانونی اختصاصی خود را دارند.
دسته‌بندی حقوقی ـ مرجع جرایم رایانه‌ای
(بر مبنای تقسیم دوگانه: رایانه به‌عنوان ابزار جرم / رایانه یا سیستم به‌عنوان هدف جرم)
ویژگی کلیدی: وسیله ارتکاب جرم، سیستم یا اینترنت است اما خود سیستم هدف حمله نیست.
۱-۱. جرایم مالی و اقتصادی (بر اساس مواد 741و 742 قانون مجازات اسلامی)
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| کلاهبرداری رایانه‌ای | بردن مال غیر از طریق وارد کردن داده، تغییر داده یا ایجاد اختلال در سیستم | فیشینگ، جعل سایت بانکی، نتیجه‌سازی در تراکنش‌ها |
| سرقت داده‌های بانکی | دستیابی غیرمجاز به داده‌های کارت و حساب | برداشت غیرمجاز، فروش اطلاعات کارت |
| پولشویی رایانه‌ای | انتقال و تبدیل وجوه حاصل از جرم از طریق ابزار دیجیتال | استفاده از کیف پول رمزارزی برای مخفی‌سازی منشاء پول |
| اخاذی اینترنتی | تهدید به افشای داده یا ایجاد اختلال در سیستم | تهدید به انتشار عکس خصوصی در قبال پول |
۱-۲. جرایم علیه شخصیت و حیثیت (مواد 744و 745 قانون مجازات اسلامی)
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| نشر اکاذیب رایانه‌ای | انتشار اطلاعات خلاف واقع به قصد اضرار یا تشویش اذهان عمومی | شایعه‌سازی در شبکه‌های اجتماعی |
| هتک حیثیت | انتشار یا دسترسی غیرمجاز به صوت، تصویر یا فیلم خصوصی دیگران | انتشار مخفیانه فیلم مهمانی |
| تهدید و توهین رایانه‌ای | ارسال پیام یا محتوای توهین‌آمیز یا تهدیدآمیز | پیام تهدید به قتل یا ضرب و جرح در چت |
۱-۳. جرایم محتوایی ممنوع
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| انتشار محتوای مستهجن | انتشار یا معامله محتوای جنسی ممنوع | فیلم‌های غیرمجاز |
| محتوای تروریستی یا خشونت‌آمیز | تبلیغ یا آموزش خشونت علیه مردم یا دولت | محتوای مربوط به بمب‌سازی |
۲. جرایمی که علیه رایانه، داده یا سیستم ارتکاب می‌یابد
ویژگی کلیدی: خود سیستم، داده یا شبکه هدف حمله، نفوذ یا تخریب است.
۲-۱. جرایم علیه محرمانگی داده‌ها و حریم خصوصی (مواد 729 و 731 قانون مجازات اسلامی)
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| دسترسی غیرمجاز | ورود غیرمجاز به سامانه یا داده‌ها | هک حساب ایمیل |
| شنود غیرمجاز | استراق سمع یا رهگیری داده‌ها در حال انتقال | شنود مکالمات VoIP |
| جاسوسی رایانه‌ای | دستیابی به داده‌های سری یا طبقه‌بندی‌شده | سرقت اطلاعات نظامی |
۲-۲. جرایم علیه یکپارچگی و صحت داده‌ها
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| تخریب داده‌ها | تغییر، محو یا مختل کردن داده‌ها بدون مجوز | تغییر پایگاه داده بیمارستان |
| ایجاد و انتشار بدافزار | تولید یا توزیع نرم‌افزار مخرب | ویروس، کرم اینترنتی، تروجان |
| تزریق کد مخرب | ورود برنامه یا دستور غیرمجاز به سیستم | SQL Injection به سایت بانک |
۲-۳. جرایم علیه دسترسی‌پذیری سیستم و داده‌ها
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| حمله منع خدمت (DoS/DDoS) | ایجاد اختلال عمدی در عملکرد سامانه | ترافیک جعلی علیه سرور سایت |
| باج‌افزار | قفل‌کردن داده‌ها و درخواست وجه برای بازگرداندن | رمزگذاری کل هارد شرکت و تهدید به حذف |
۲-۴. جرایم علیه زیرساخت‌های حیاتی
| عنوان جرم | تعریف حقوقی | مصادیق |
|---|---|---|
| خرابکاری سایبری | وارد کردن آسیب عمدی به سیستم‌های حیاتی | حمله به سیستم کنترل نیروگاه |
| جنگ سایبری | عملیات سازمان‌یافته علیه زیرساخت ملی کشور | حمله به شبکه حمل‌ونقل شهری |
قانون جرایم رایانه ای سابق و برخی مواد مهم
قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388/03/05 مجلس شورای اسلامی است که به موجب ماده 55 قانون جرایم رایانه ای، مواد (1) تا (54) در سال 1392 به عنوان مواد (729) تا (782) قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) با عنوان فصل جرائم رایانه ای منظور و شماره ماده (729) قانون مجازات اسلامی به شماره (783) اصلاح گردیده است.
ماده 729 قانون مجازات اسلامی(جزای نقدی اصلاحی 1403/3/30) یا همان ماده 1 در قانون سابق جرایم رایانه ای به عنوان اولین ماده از این قانون، از دسترسی غیرمجاز به داده ها آغاز می‌شود. این ماده چنین مقرر می‌دارد:
هرکس به طور غیرمجاز به داده ها یا سامانه های رایانه ای یا مخابراتی که به وسیله تدابیر امنیتی حفاظت شده است دسترسی یابد، به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا دویست و شصت و چهار میلیون (264,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
همانطور که گفتیم بحث قانونی جرایم رایانه ای با موضوع دسترسی غیرمجاز آغاز شده و در ادامه با موضوع شنود(ماده 730) و در دسترس قراردادن و افشاء(731 تا 740) دنبال می‌شود.
مواد بعدی قانون جرایم رایانه ای سابق نیز سایر وجوه جرم در فضای مجازی را مورد توجه قرار داده است. از آنجا که در این مقاله قصد نداریم صرفا به موضوع مواد قانونی و تفسیر آنها بپردازیم و هدف بیشتر اشاره به نکات مهم و کاربردی در زندگی روزمره و کار با ابزارهای فناوری و مواجهه با جرم و مراحل شکایت در دادسرا در صورت بروز جرم در فضای مجازی است. لذا این بحث را صرفا در حد اشاره به چند ماده مهم از این قانون به اتمام برده و در ادامه به سایر نکات مهم اشاره خواهیم نمود.
ماده 13 قانون جرایم رایانه ای سابق
(جزای نقدی اصلاحی 1403/3/30)- هرکس به طور غیرمجاز از سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل وارد کردن، تغییر، محو، ایجاد یا متوقف کردن داده ها یا مختل کردن سامانه، وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند، علاوه بر رد مال به صاحب آن به حبس از یک تا پنج سال یا جزای نقدی از صد و شصت و پنج میلیون (165,000,000) ریال تا هشتصد و بیست و پنج میلیون (825,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
توضیح:
این ماده به جرم کلاهبرداری رایانه‌ای اختصاص دارد و رفتارهایی مانند وارد کردن، تغییر، محو یا متوقف کردن داده‌ها، یا ایجاد اختلال در سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی را—اگر منجر به تحصیل وجه، مال، منافع، خدمات یا امتیازات مالی برای مرتکب یا دیگری شود—مشمول مجازات می‌داند.
ویژگی مهم این جرم، استفاده غیرمجاز از فناوری به‌عنوان ابزار فریب یا سوءاستفاده است. قانونگذار علاوه بر مجازات حبس و جزای نقدی، مرتکب را ملزم به رد مال به صاحب آن کرده تا هم جنبه کیفری و هم جبران خسارت مدنی پوشش داده شود.
توضیح ماده 15 قانون جرایم رایانه‌ای سابق(ماده 743 قانون مجازات اسلامی)
ماده ۷۴۳ قانون مجازات اسلامی (ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای) یکی از مهم‌ترین مقررات در حوزه حقوق کیفری سایبری ایران است که به مقابله با تحریک، ترغیب یا آموزش دسترسی به محتوای مستهجن، مبتذل و همچنین فعالیت‌های مجرمانه در بستر فضای مجازی می‌پردازد.
این ماده، به‌طور مشخص با بهره‌گیری از بسترهای سامانه‌های رایانه‌ای، مخابراتی و حامل‌های داده را مصداق ارتکاب جرم دانسته و برای هر دسته از محتوا، مجازات متناسب پیش‌بینی کرده است.
نکته مهم، دامنه شمول گسترده حکم است که هم شامل مجرمان مستقیم و هم افرادی می‌شود که با تسهیل یا آموزش، زمینه وقوع جرم را ایجاد کنند. همچنین با تبصره پایانی، قانونگذار تمایز روشنی میان استفاده‌های مجرمانه و کاربردهای علمی یا مصلحت‌محور قرار داده تا از محدودسازی بی‌دلیل فعالیت‌های مشروع جلوگیری شود.
متن ماده 743:
[ماده 15 قانون جرایم رایانه‌ای]- (جزای نقدی اصلاحی 1403/3/30)- هرکس از طریق سامانه‌های رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده مرتکب اعمال زیر شود، به ترتیب زیر مجازات خواهد شد:
الف) چنانچه به منظور دستیابی افراد به محتویات مستهجن، آنها را تحریک، ترغیب، تهدید یا تطمیع کند یا فریب دهد یا شیوه دستیابی به آنها را تسهیل نموده یا آموزش دهد، به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا دویست و شصت و چهار میلیون (264,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد. ارتکاب این اعمال در خصوص محتویات مبتذل موجب جزای نقدی از شانزده میلیون و پانصد هزار (16,500,000) ریال تا شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال است.
ب) چنانچه افراد را به ارتکاب جرائم منافی عفت یا استعمال مواد مخدر یا روانگردان یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت‌آمیز تحریک یا ترغیب یا تهدید یا دعوت کرده یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا دویست و شصت و چهار میلیون (264,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم می‌شود.
تبصره – مفاد این ماده و ماده (14) شامل آن دسته از محتویاتی نخواهد شد که برای مقاصد علمی یا هر مصلحت عقلایی دیگر تهیه یا تولید یا نگهداری یا ارائه یا توزیع یا انتشار یا معامله می‌شود.
ماده 17 و 18 قانون جرایم رایانه‌ای سابق
در مواد بعدی تا ماده 746 قانونگذار وارد جرایم محتوا یا انتشار غیرمجاز آن از طریق سیستم‌های رایانه‌ای شده است. در ادامه ضمن بیان توضیحاتی کوتاه در مورد این دو ماده، عین مواد 17 و 18 قانون جرایم رایانه ای سابق را از نظر خواهیم گذراند.
ماده 17 قانون جرایم رایانه ای سابق یا ماده 745 قانون مجازات اسلامی ماده برای حمایت از حریم خصوصی افراد در فضای مجازی تصویب شده و هرگونه انتشار یا دسترسی‌دادن به عکس، فیلم، صوت خصوصی و اسرار خانوادگی یا شخصی دیگران بدون رضایت آنها را جرم‌انگاری می‌کند. مشروط بر اینکه این کار موجب ضرر یا هتک حیثیت شود. قانونگذار با در نظر گرفتن حبس و جزای نقدی، قصد دارد مانعی جدی در برابر افشای غیرمجاز اطلاعات شخصی ایجاد کند.
ماده 18 قانون جرایم رایانه ای سابق یا ماده 746 قانون مجازات اسلامی، ناظر بر جرم «انتشار اکاذیب» از طریق سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی است. هر فردی که به‌قصد آسیب زدن به دیگری، تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی، اقدام به نشر مطالب دروغ یا نسبت‌دادن امور خلاف واقع به اشخاص کند—چه مستقیم، چه غیرمستقیم و حتی به‌صورت نقل قول—مشمول این حکم می‌شود. شدت مجازات در این ماده ، همسو با اهمیت حفظ اعتماد عمومی و صیانت از اعتبار اشخاص در بستر دیجیتال تعیین شده است.
ماده 17 قانون جرایم رایانه‌ای سابق(ماده 745 قانون مجازات اسلامی)
(اصلاحی 1403/3/30) هرکس به وسیله سامانه های رایانه‌ای یا مخابراتی صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا پانصد میلیون (500,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.ماده 746 قانون مجازات اسلامی
ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای سابق(ماده 746 قانون مجازات اسلامی)
(جزای نقدی اصلاحی 1403/3/30) هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، راساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد،
، اعم از اینکه از طریق یاد شده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا پانصد میلیون (500,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
برخی جرایم رایانه‌ای ارتکابی در ایران
در ادامه ۱۰ نمونه از مهم‌ترین جرایم رایانه ای در ایران را با توضیحات مختصر برای هرکدام ذکر می‌کنیم:
| ردیف | نوع جرم | توضیحات | مجازات | نمونه |
|---|---|---|---|---|
| 1 | فیشینگ | ایجاد صفحات وب با پیام های جعلی برای سرقت اطلاعات کارت بانکی | حبس از 1 تا 5 سال و جزای نقدی معادل مال اخذ شده و رد مال | پرونده سامانه جعلی اپلیکیشن بانکی در سال 1401 که بیش از دو هزار نفر را متضرر کرد. |
| 2 | نفوذ غیرمجاز به سامانه ها(هک) | دسترسی بدون مجوز به سیستم یا شبکه | حبس از 91 روز تا 1 سال یا جاری نقدی تا 5 میلیون تومان | هک پنل ایمیل یک سازمان دولتی در تهران 1400 |
| 3 | باج افزار | رمزگزاری داده ها و درخواست باج برای بازگرداندن آنها | حبس از 2 تا 5 سال و جزاری نقدی معادل ضرر | حمله باج افزاری به سیستم شهرداری شیراز 1401 |
| 4 | جرایم محتوایی مانند انتشار تصاویر خصوصی | انتشار تصاویر یا مطالب غیرقانونی در فضای مجازی | حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی ۵ تا ۴۰ میلیون ریال | مسدودسازی چند کانال تلگرامی با محتوای مجرمانه در ۱۳۹۹ |
| 5 | کلاهبرداری اینترنتی | فروش کالا یا خدمات غیرواقعی از طریق وب یا شبکه | حبس از ۱ تا ۷ سال و رد مال | پرونده فروشگاه اینترنتی جعلی گوشی همراه، مشهد ۱۴۰۲ |
| 6 | شنود و رهگیری غیرمجاز | دسترسی یا ضبط داده‌های خصوصی بدون مجوز | حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و/یا جزای نقدی | کشف نرم‌افزار شنود در یک شرکت خصوصی، اصفهان ۱۴۰۰ |
| 7 | جعل داده‌های رایانه‌ای | تولید یا تغییر داده به‌صورت جعلی | حبس از ۱ تا ۵ سال و جزای نقدی | جعل گواهی‌نامه و فیش حقوقی دیجیتال برای ویزای خارجی، ۱۳۹۸ |
| 8 | حملات منع سرویس (DDoS) | ایجاد اختلال عمدی در سرویس‌های اینترنتی | حبس از ۶ ماه تا ۲ سال یا جزای نقدی تا ۴۰ میلیون ریال | حمله به وب‌سایت یک صرافی آنلاین داخلی، ۱۴۰۱ |
| 9 | دسترسی به داده‌های دولتی | نفوذ و استخراج اطلاعات حساس دولتی | حبس از ۲ تا ۱۰ سال | افشای بخشی از پایگاه داده شهرداری استان مرکزی، ۱۴۰۲ |
| 10 | کلاهبرداری با دیپ‌فیک | استفاده از ویدئو/صوت جعلی برای فریب قربانی | مشابه کلاهبرداری سنتی حبس تا 7 سال و رد مال | پرونده جعل هویت مدیرعامل یک شرکت برای درخواست انتقال وجه، ۱۴۰۳ |
وظایف وکیل متخصص جرایم رایانه‌ای
در ایران، پلیس فتا، محور اصلی کشف جرایم رایانه ای و مبارزه با عاملین و مرتکبین جرایم رایانه‌ای است. این نهاد علاوه بر رسیدگی به شکایات، اقدام به رصد مستمر فضای مجازی و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی می‌کند. اما از دید حقوقی، نقش وکیل متخصص در جرایم رایانه‌ای تعیین‌کننده است.
یک وکیل آشنا به جرایم رایانه ای باید بتواند هم به زبان فنی شواهد را بررسی کند و هم از چارچوب‌های قانونی برای دفاع یا طرح دعوا بهره گیرد. زنجیره حفاظت شواهد، اهمیت فوق‌العاده‌ای در این فرایند دارد تا پرونده در دادگاه خدشه‌پذیر نباشد. چنین وکیلی ترکیبی از دانش فنی و حقوقی را در اختیار دارد تا بتواند مدارک دیجیتال را به شکلی قانونی جمع‌آوری و ارائه کند.
قربانیان جرایم رایانه ای، بدون راهنمایی این متخصصین، ممکن است مدارکی حیاتی را به دلیل بی‌احتیاطی از بین ببرند یا مسیری طولانی و ناکارآمد را در سیستم قضایی طی کنند. برای متهمان جرایم رایانه ای نیز، وکیل مجرب جرایم رایانه ای قادر است از حق دفاع مشروع در برابر اتهامات بی‌اساس یا پرونده‌های مبتنی بر شواهد ناقص محافظت کند.
مراحل پیگیری شکایت در دادسرای جرایم رایانه ای
مراحل پیگیری شکایت در جرایم رایانه ای، از ثبت شکایت در دفاتر خدمات قضایی آغاز و با ارجاع به پلیس فتا ادامه می‌یابد. در ادامه، پس از جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، پرونده به دادسرای جرایم رایانه ای ارسال و مراحل بازپرسی انجام و نهایتا با ارجاع پرونده به دادگاه، احکام لازم صادر می‌گردد.
در هنگام مواجهه با جرایم رایانه ای، سرعت عمل، نقش کلیدی در موفقیت پرونده این نوع از جرائم دارد. برای درک بهتر موضوع و اقداماتی که از زمان وقوع هر یک از جرایم رایانه ای تا مرحله ثبت شکایت و پیگیری در دادسرا باید انجام داد لطفا به مراحل زیر دقت کنید:
الف)حفظ صحنه جرم
خودداری از هر گونه جابجایی، حذف و یا انجام تغییر در داده ها
ب)ثبت شکایت اولیه
مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت شکایت در سامانه ثنا با شرح دقیق ماجرا از ابتدا تا زمان شکایت.
پ)همراه داشتن مدارک هویتی
در زمان مراجعه به دفاتر خدمات قضایی لازم است کارت ملی و شناسنامه معتبر را همراه داشته باشید.
علاوه بر این باید اطلاعات تماس و نشانی دقیق و کد پستی خود را بدانید.
ت)جمع آوری و تهیه یک نسخه از مستندات دیجیتال
این مدارک می‌تواند شامل اسکرین‌شات مکاتبات، پیامک‌ها، ایمیل‌ها یا صفحات وب مرتبط و یا تصاویر و فایل‌های چندرسانه‌ای مربوط به جرم باشد.
ث)ارائه اسناد مالی
فیش یا رسید تراکنش‌های بانکی مشکوک و شماره حساب‌های مرتبط با متهم یا مقصد تراکنش می‌تواند مدارک مهمی تلقی گردد لذا باید آنها را ضمیمه شکواییه نمود.
ج) داده‌های فنی
گزارش یا لاگ سیستم در صورت نفوذ یا دسترسی غیرمجاز و آدرس‌های IP یا سایر شناسه‌های فنی مهاجم نیز قابل اهمیت خواهند بود.
چ)حفظ اصالت مدارک
ارائه فایل‌ها در قالب اصلی و بدون ویرایش و همچنین نگهداری متادیتا و مشخصات فنی اصلی باید مد نظر باشند.
ح)نسخه پشتیبان
تهیه یک کپی کامل از تمام شواهد و ذخیره نسخه‌ها در محل مطمئن و غیرقابل دسترسی عمومی.
خ)پیوست اطلاعات تکمیلی
لینک‌های مستقیم به وب‌سایت یا محتوای مجرمانه و مشخص کردن تاریخ و زمان وقوع هر بخش از جرم.
د)همکاری با پلیس فتا
پاسخ سریع به درخواست‌های اطلاعاتی پلیس و ارائه توضیحات تکمیلی در صورت نیاز کارشناسان.
ذ)پیگیری مستمر پرونده
دریافت شماره پرونده و پیگیری وضعیت در دادسرا و ثبت هر تغییر یا رویداد جدید مرتبط با جرم تا زمان صدور حکم.
فعالیت در فضای مجازی و ارتکاب جرایم رایانه ای
در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از اعمال و فعالیت‌ها می‌توانند قابل پیگرد قانونی باشند. آشنایی با این مصادیق به شما کمک می‌کند که از مشکلات حقوقی دور بمانید و حد و مرزها را بهتر بشناسید.
مهم‌ترین جرایم رایانه ای که می‌تواند پیگرد قانونی داشته باشد عبارتند از:
1. نقض حریم خصوصی افراد
- انتشار عکس، فیلم، صدای خصوصی دیگران بدون رضایت آنها.
- افشای اطلاعات شخصی مثل شماره تماس، آدرس، محل کار یا مکاتبات خصوصی افراد.
2. توهین، افترا و نشر اکاذیب
- توهین یا فحاشی به اشخاص، گروه‌ها، اقوام یا مذاهب در شبکه‌های اجتماعی.
- نسبت دادن مطالب کذب یا اتهامات بی اساس به دیگران با هدف آسیب رساندن به شخصیت یا اعتبار فرد.
- نشر شایعات، اخبار دروغ و تشویش اذهان عمومی.
3. تهدید، مزاحمت و اخاذی
- ارسال پیامهای تهدیدآمیز، تحقیرآمیز یا مزاحمت‌های مکرر (هتک حیثیت و تهدید به انتشار اطلاعات یا تصاویر).
- اخاذی و باجگیری با تهدید به افشای اطلاعات خصوصی.
4. سرقت و سوءاستفاده از اطلاعات
- هک یا دسترسی غیرمجاز به حساب‌های کاربری، ایمیل، شبکه اجتماعی و بانک دیگران .
- جعل و استفاده از هویت دیگران (ساختن حساب یا صفحه جعلی به نام دیگران).
- انتشار یا خرید و فروش اطلاعات حساب‌های کاربری یا گذرواژه دیگران.
5. انتشار و اشتراک گذاری محتوای غیرقانونی
- انتشار، خرید و فروش یا تبلیغ محتوای مستهجن و غیراخلاقی.
- تولید و ارسال نرم‌افزارها یا بدافزارها با هدف آسیب یا سرقت داده‌ها.
- تبلیغ و آموزش ارتکاب جرایم (مثل آموزش روش هک یا دور زدن فیلترینگ).
6. کلاهبرداری و فیشینگ
- راه‌اندازی سایت یا صفحه جعلی برای فریب مردم و دریافت پول یا اطلاعات.
- فروش کالا یا خدمات جعلی، یا سوءاستفاده از اطلاعات بانکی افراد.
- فعالیت‌های تجاری غیرمجاز مانند شرکت‌های هرمی یا مراکز قمار آنلاین.
7. رفتارهای تحریک آمیز و ایجاد ناامنی
- تحریک یا دعوت به اعمال خشونت آمیز، خودکشی، اقدامات تروریستی یا تخریب اموال عمومی.
- تبلیغ و ترویج مصرف مواد مخدر، روانگردان یا سایر جرایم عمومی.
8. نقض حقوق مالکیت معنوی و فکری
- کپی و انتشار بدون اجازه آثار هنری، ادبی، نرم‌افزاری یا موسیقی.
- سرقت نرم‌افزارها و انتشار غیرمجاز فیلم، کتاب و دیگر آثار تحت حمایت قانون.
9. اعمال تجاری غیرمجاز
- تبلیغ سایت‌ها یا محصولات فیلتر شده یا ممنوع.
- فروش و آموزش روش‌های عبور از فیلترینگ.
- فعالیت صنفی و فروش یا خرید کالا و خدمات بدون مجوز لازم.
10. سایر مصادیق جرایم رایانه ای
- انتشار محتوایی که به باورها، اعتقادات یا مقدسات مذهبی توهین کند.
- شنود غیرمجاز ارتباطات افراد در فضای مجازی.
- ارسال پیامهای انبوه تبلیغاتی (هرزنامه یا اسپم) بدون رضایت کاربران.
همه این مصادیق در قوانین ایران در زمره جرایم رایانه ای قرار گیرند و می‌تواند موجب طرح شکایت و پیگرد در مراجع قضایی یا پلیس فتا شود. حتی رفتارهایی که در دنیای دیجیتال شاید ساده به نظر برسند، مثل انتشار شایعه یا یک پیام توهین‌آمیز و ساده، می‌تواند شما را با مشکلات حقوقی جدی روبرو کند.
اگر با چنین مواردی مواجه شدید، حفظ مدارک و مراجعه به پلیس فتا راه‌کار قانونی و صحیح برای پیگیری است. رعایت ادب، احترام، و حفظ حریم خصوصی دیگران در فضای مجازی همانند دنیای واقعی برای همه الزامی است.
توصیه های خودمراقبتی در برابر جرائم رایانه ای
باید بدانید در اینترنت و شبکه های اجتماعی چگونه از خود در برابر جرایم رایانه ای مراقبت کنید. در این بخش، نکات امنیت دیجیتال و جرایم رایانه ای به زبان ساده و قابل فهم توضیح داده می‌شود. تا همه بتوانند برای حفظ امنیت خود در فضای مجازی اقدامات مناسبی انجام دهند.
۱. رمز عبور خوب انتخاب کنید و مراقب رمزهای خود باشید
- رمز عبور باید سخت باشد؛ یعنی ترکیبی از حروف، اعداد و علامتها(مثلاًAmin!2025).
- برای هر حساب یک رمز مجزا بگذارید.
- رمزهایتان را با کسی به اشتراک نگذارید و هر چند ماه یکبار عوض کنید.
- اگر امکان دارد ورود دو مرحله‌ای را فعال کنید تا حساب شما حتی با داشتن رمز، باز هم قابل هک نباشد.
- اگر این کارها را بلد نیستید فورا یاد بگیرید یا اینکه از نزدیکان و افراد مورد اعتماد خود بخواهید برایتان انجام دهند.
۲. به روزرسانی گوشی و برنامه‌ها
- در مورد برنامه های نصب شده بر روی سیستم و یا موبایل خود حتما همیشه به روز رسانی انجام دهید. با این کار سیستم شما ایمن‌تر شود.
- برنامه‌های غیر قابل استفاده را حذف کنید تا هکرها از آنها سوءاستفاده نکنند.
۳. مراقب پیامهای مشکوک باشید
- اگر پیامی دریافت کردید که دنبال رمز یا اطلاعات شماست، خیلی مراقب باشید؛ این احتمالاً کلاهبرداری (فیشینگ) است.
- به هیچ وجه روی لینک‌هایی که از طرف افراد ناشناس می‌آید کلیک نکنید.
۴. در شبکه‌های اجتماعی، زیاد اطلاعات شخصی قرار ندهید
- اطلاعات خصوصی مثل شماره تلفن، آدرس یا عکس‌های خانوادگی را فقط برای آشنایان و افراد قابل اعتماد بفرستید.
- تنظیمات حریم خصوصی (Privacy) را بررسی کنید و محدود کنید که چه کسانی پروفایل شما را ببینند.
5. نکات فنی ساده و توصیه های بیشتر
- پخش ناخواسته عکس یا فیلم شخصی ممکن است باعث باجگیری یا سوء استفاده شود.
- دانلود فایل ناشناس می‌تواند باعث نصب ویروس و دزدی اطلاعات شما شود.
- ارسال شایعه، اطلاعات غلط یا شرکت در دعواهای مجازی ممکن است باعث مشکلات قانونی یا جریمه شود.
- روی همه دستگاه‌ها آنتی ویروس نصب کنید و فایروال را فعال کنید.
- از وای‌فای عمومی (مثلاً در کافی‌شاپ) تنها در مواقع ضرورت استفاده کنید و بهتر است از VPN مطمئن بهره ببرید.
- هنگام خرید آنلاین مطمئن شوید آدرس سایت با https شروع شده است و سایت معتبر باشد.
- ذخیره، پخش یا جمع‌آوری اطلاعات دیگران بدون اجازه قانونی، جرم است.
- در صورت مواجهه با تهدید، مدارک را نگه دارید و به پلیس فتا گزارش دهید.
- با افراد کارشناس و خبره در موارد مهم حتما مشورت کنید.
- اطلاعات خصوصی را فقط با افراد قابل اعتماد به اشتراک بگذارید.
